Sa pagsilayan sa masalimuot na mundong puno ng alamat at paglalakbay, hindi maikakaila ang kahalagahan ng epiko sa pambansang kultura ng Pilipinas. Ang epiko, isang kahanga-hangang anyo ng panitikan, ay naglalarawan ng mga heroikong pakikipagsapalaran ng mga bayani sa iba’t ibang rehiyon ng bansa. Ito’y isang masining na pagsasalaysay na umuugma sa pulso ng buhay, isinasalaysay ng mga mang-aawit sa mga pamamagitan ng tulang may kakaibang tugma at ritmo.
Sa likas na pagiging unang-una, hindi mapapantayan ng mga epiko ng Kanluran ang kahulugan at kagandahan ng mga itinatangi nating epikong lokal. Ang pagkakaiba ng rin at dinepiko, ang orihinalidad nito, ay masusi nating tinitingnan. Bawat epikong Pilipino, tulad ng “Biag ni Lam-ang” at “Hudhud ng Ifugao,” ay may sariling paksang pumapukaw sa damdamin ng mga tagapakinig. Sa pagsusuri sa mga likhang ito, makikita natin ang yaman ng kulturang umusbong mula sa masusing pagninilay-nilay at paglalahad ng mga sinaunang alamat. Sa pag-unlad ng teknoyugyong ito, isang pagbubukas ang ating nilalaman para sa masusing pagtuklas at pagpapahalaga sa kakaibang mundo ng ating sariling epiko.
Epiko ng Bayan: Awit ng Kabayanihan at Pagsusulong
Sa mga sinaunang kwento ng bayan, isinilang ang epiko. Ito’y tanyag sa kaharian ng Griyego, nilalarawan ang kabayanihan ng diwang makalangit. Ang epos ay isang mahabang tula, sumasalaysay ng mga kahindik-hindik na laban ng bayani. Isinusog ang kanilang husay, kabayanihan, at pag-ibig sa pamamagitan ng mga piling salita.
Ang epiko’y likha ng matataba at mapanghamong salita, hinahamon ang imahinasyon. Ito’y alay sa bayan, alamat ng magiting, diwas ng pinagmulan. Sa bawat taludtod, naglalakbay tayo sa mga himagsik, sa kakaibang mundong puno ng misteryo at panganib. Kakaibang ilusyon ng tunay na kaganapan, isinusumpa ng mga bituin sa kalangitan.
Bawat nota ng epiko, awit ng mga diyos at diyosa, nagbibigay kulay sa pagsasalaysay. Sa mga sandali ng gubat, mga labanang nakatanim sa mga alaala ng nakaraan, nililinang nito ang pagkakakilanlan ng bayan. Kabayanihan na buhat sa pangarap at hindi laging tagumpay, nagbibigay inspirasyon sa bawat nilalang.
Ang epiko ay tulad ng batis ng kasaysayan, dumadaloy sa diwa ng mga kabataan. Tinatalima nito ang alon ng oras, hindi sumusuko sa pag-unlad ng panahon. Ito’y sagisag ng tapang, ng pag-asa sa kabila ng dilim. Sa pag-usbong ng bawat araw, patuloy ang pag-awit ng epiko, nagbubukas ng pinto sa kaharian ng mga pangarap.
Yaman ng Kariktan sa Epikong Panitikan: Likas na Kaanyuan ng Pagsasalaysay
Ang epiko ay nagtatangi sa sining ng panitikan dahil sa mayamang pagsasalaysay na nagtatampok ng mga likas na karakteristikang nagpapahayag ng kaharian ng kabayanihan.
Pagbibigay-bansag sa mga Karakter
Sa bawat tuktok at lalim ng epiko, ang mga bayani’y hinaharap nang may pangalan at bansag. Sa bawat bansag, isang identidad na puno ng kahulugan ang nagiging bahagi ng kamalayan ng mga tagapakinig.
Paggamit ng mga Salitang Umiikot
Ang pagsasalaysay ay buhay na umiikot sa mga salitang tila umuusbong mula sa puso ng epiko. Ito’y may tinatawag na “lenguaheng epiko” na naglalarawan ng malalim na kahulugan, nagdadala ng damdamin, at nagbibigay-daan sa paglalakbay ng kwento.
Paghahati-hati ng Salaysay
Ang paghahati sa kwento sa mala-talata na anyo ay nagbibigay buhay sa bawat yugto ng epiko. Ito’y nagdadala ng estruktura at nagtutok sa pangunahing mga tagumpay at pagsubok ng bayani.
Pakikidigma sa Mahiwagang Nilalang
Isa sa pangunahing karakteristikang bumubuo sa epiko ay ang mga sagupaan ng bayani sa mga nilalang na puno ng hiwaga. Sa bawat laban, naglalabas ng kakaibang lakas at talino ang bayani, nagdudulot ng paghanga mula sa mga tagapakinig.
Anting-anting at mga Paghahanap
Ang paghahanap ng anting-anting, gayundin ang paglalakbay tungo sa mga kaharian ng mahika at kababalaghan, ay nagbibigay ng dahilan sa pagtakbo ng kwento. Ang epiko’y naglalarawan ng paglalakbay patungo sa sariling kaharian ng kamalian at tagumpay.
Pag-ibig at Pamilya
Sa kabila ng mga labanang mala-diyos, ang pusong bayani’y lumalapit sa landas ng pag-ibig at pag-uwi sa piling ng pamilya. Ito’y nagbibigay-tibay sa karakter ng bayani at nagbibigay ng pusong nagbibigay-kahulugan sa kanyang pakikipagsapalaran.
Sa pangkalahatan, ang mga katangiang ito ng epiko ay nagbibigay ng buhay sa kultura at kasaysayan ng isang bayan. Ito’y hindi lamang serye ng pangyayari; ito’y pintig ng puso ng pagiging Pilipino, nagpapahayag ng kaharian ng kamalayan na nagtatampok sa kaharian ng kabayanihan.
Epikong Bayanihan: Alamat ng Magiting sa Pilipinas at Iba’t Ibang Bansa
Nakatanim sa bawat kwento ng epikong ito ang yaman ng kultura at ang halaga ng bayanihan. Sa Pilipinas, ang mga epiko ay naglalarawan ng kakaibang giting at pakikipagsapalaran ng mga bayani, habang sa iba’t ibang bansa, ang mga alamat ay nagdadala ng mga kwento ng mga diyos at bayaning lumaban para sa katarungan.
Epik ng Pilipinas
- Labaw Donggon: Ang Paglalakbay at Pakikipagsapalaran ng Bayaning Bisaya (Visayas)
- Hinilawod: Alamat ng Magiting na mga Diyos sa Panay (Panay)
- Ibalon: Ang Paggigiit ng mga Bayaning Bikol sa Kaligtasan (Bicol)
- Hudhud at Alim: Pag-awit ng mga Ifugao Tungkol sa Kabayanihan (Cordillera)
- Alamat ni Mariang Makiling: Ang Alamat ng Diwata sa Bundok Makiling (Laguna)
- Alamat ni Bernardo Carpio: Ang Paggigiit ng Bayaning Iniukit sa Bundok (Rizal)
- Alamat ni Lam-Ang (Cordillera): Ang Kuwento ng Makulay na Pakikipagsapalaran (Cordillera)
- Alamat ng Pinais: Ang Kuwento ng Kagitingan ng mga Igorot (Cordillera)
- Alamat ng Mindanao: Ang Pananampalataya at Kultura ng mga Muslim (Mindanao)
- Ang Alamat ng Lawin: Ang Laban ni Datu Bantung Labaw Donggon (Bisayas)
- Alamat ng Pagsanjan Falls: Ang Kuwento ng Diwata at Kanyang Alagang Ibon (Laguna)
- Alamat ng Bulan at Bituin: Ang Paggigiit ni Datu Bulan (Mindanao)
- Alamat ng Dama de Noche: Ang Kuwento ng Magandang Diwata sa Gabi (Leyte)
- Alamat ng Pineapple: Ang Laban ni Datu Pinangay (Mindanao)
- Alamat ng Sampaguita: Ang Pagpapahalaga kay Mariang Makiling (Laguna)
- Alamat ng Pasig River: Ang Kuwento ng Alitaptap at Kabayanihan (Metro Manila)
- Alamat ng Langit at Lupa: Ang Paggigiit ng Diyos sa Kalangitan (Visayas)
- Alamat ng Manggang Hilaw: Ang Laban ni Datu Mangga (Mindanao)
- Alamat ng Tamaraw: Ang Kuwento ng Kalikasan at Kagitingan (Mindoro)
- Alamat ng Kidlat: Ang Paggigiit ni Apo Haring Kidlat (Luzon)
- Alamat ng Dalandan: Ang Laban ni Datu Dalisay (Mindanao)
- Alamat ng Raha Sulayman: Ang Kuwento ng Bayaning Muslim (Metro Manila)
- Alamat ng Kawayan: Ang Paggigiit ni Datu Kagubak (Mindanao)
- Alamat ng Pagong at Matsing: Ang Laban ng mga Hayop sa Kagubatan (Buong Pilipinas)
- Alamat ng Isang Bayani: Ang Kuwento ng Diwa ng Pagiging Bayani (Buong Pilipinas)
- Alamat ng Pitong Gatang: Ang Paggigiit ng Pitong Bayani (Bulacan)
- Alamat ng Tungkung Langit at Alunsina: Ang Kuwento ng Pag-ibig at Hiwaga (Visayas)
- Alamat ng Patalim: Ang Laban ni Datu Talim (Mindanao)
- Alamat ng Tubig: Ang Kuwento ng mga Engkanto sa Ilalim ng Lawa (Laguna)
- Alamat ng Alitaptap: Ang Paggigiit ni Datu Bituin (Mindanao)
Epik ng Iba’t Ibang Bansa
- Kojiki (Hapon): Ang Pagsilang ng mga Diyos at Kabayanihan ni Susanoo
- The Odyssey (Gresya): Ang Paglalakbay ni Odysseus sa Iliad
- The Epic of King Gesar (Tibet): Ang Laban ni King Gesar sa mga Halimaw
- Beowulf (Anglo-Saxon): Ang Laban ni Beowulf sa Dragon
- The Ramayana (India): Ang Pakikipagsapalaran ni Rama at Sita
- The Tale of the Heike (Hapon): Ang Pag-aalab ng mga Samurai sa Heian Period
- The Epic of Gilgamesh (Mesopotamya): Ang Paghahanap ni Gilgamesh ng Kagubatan
- The Mahabharata (India): Ang Makulay na Laban ng mga Pandava at Kaurava
- The Song of Roland (Pransiya): Ang Laban ni Roland sa Laban ng mga Moro
- The Shahnameh (Persia): Ang Kuwento ng Persiyang Bayani
- The Popol Vuh (Maya): Ang Mythologya ng mga Maya
- The Story of Sinuhe (Egypt): Ang Kwento ng Pagtatagumpay ni Sinuhe
- The Epic of Son-Jara (Mali): Ang Alamat ng Mabuting Hari na si Son-Jara
- The Aeneid (Roma): Ang Paglalakbay ni Aeneas sa Pagtatatag ng Roma
- The Epic of Sundiata (Mali): Ang Kuwento ng Sundiata, Hari ng Mali
- The Book of Dede Korkut (Turkey): Ang Pambansang Epiko ng Turkey
- The Epic of Jangar (Kazakhstan): Ang Epikong Kazakh
- The Epic of Princess Pari (Iran): Ang Kuwento ng Prinsesa na si Pari at ang Kanyang mga Pakikipagsapalaran
- The Nibelungenlied (Alemanya): Ang Alamat ni Sigfried at Kriemhild
- The Tale of Igor’s Campaign (Rusya): Ang Kuwento ng Pagsiklab ng Prinsipe Igor
- The Ballad of Mulan (China): Ang Kuwento ng Kabayanihan ni Mulan
- The Epic of King Gesar (Tibet): Ang Laban ni King Gesar sa mga Halimaw
- The Story of Beowulf (Anglo-Saxon): Ang Kakaibang Kwento ng Mangangaso na si Beowulf
- The Epic of Princess Pari (Iran): Ang Kuwento ng Prinsesa na si Pari at ang Kanyang mga Pakikipagsapalaran
- The Lay of the Cid (Espanya): Ang Laban ni Cid at ang Kanyang mga Kaaway
- The Book of the City of Ladies (Pransiya): Ang Alamat ni Christine de Pizan
- The Song of Hiawatha (Ojibwe): Ang Kuwento ni Hiawatha at ang Kagubatan
- The Epic of Aliguyon (Igorot): Ang Laban ng Bayaning Aliguyon
- The Story of Beowulf (Anglo-Saxon): Ang Kakaibang Kwento ng Mangangaso na si Beowulf
- The Lay of the Cid (Espanya): Ang Laban ni Cid at ang Kanyang mga Kaaway
Epiko ng Bidasari (Buod)
Sa isang kaharian sa Mindanao, nagmula ang kwento ng Epiko ng Bidasari mula sa isang roman Melayu. Sa kanilang pananampalataya, nagtatagal ang buhay ng tao kapag inaalagaan at pinananatili ang isang isda, hayop, halaman, o puno.
Nagkaruon ng gulo sa kaharian ng Kembayat nang ang garuda, isang ibon na sumisira at kumakain ng tao, ay sumalakay sa kanila.
Ang Pagsilang ni Bidasari
Nang sumalakay ang garuda, naghiwalay ang Sultan at Sultana Kembayat, kasama ang kanilang sambayanan. Sa kagustuhan ng oras, iniwan ni Sultana ang kanyang sanggol na babae sa isang bangka sa tabi ng ilog.
Isang mangangalakal mula sa ibang kaharian, si Diyuhara, ang kumuha sa sanggol. Tinawag niyang Bidasari at itinuring itong kanyang anak na lalaki. Sa paglipas ng panahon, lumaking maganda si Bidasari at masaya sa piling ng kanyang kinilala.
Kasakiman at Pag-ibig ni Sultan Mongindra
Si Sultan Mongindra, na bago lamang dalawang taon na kasal kay Lila Sari, isang magandang ngunit mainggitin, ay nag-alala na mahulog sa ibang babae. Laging tinatanong ni Lila Sari si Sultan kung mahal ba siya nito para mapatunayan ang pagmamahal ng kanyang asawa.
Bagamat laging sinasabi ni Sultan na iniibig niya si Lila Sari, hindi pa rin ito sapat para sa dalaga.
Kagandahan ni Bidasari at Pag-aalinlangan ni Lila
Nang makita ng mga alipin ni Lila Sari si Bidasari, itinuturing na mas maganda ito kaysa kay Sultana.
Inimbitahan ni Lila si Bidasari sa palasyo upang gawing kasambahay ni Sultana. Ngunit, sa oras na iyon, si Bidasari ay pansamantalang ikinulong ni Sultana at inilagay sa parusa.
Ang Paghihiganti ni Bidasari
Ipinarusa ni Bidasari si Sultana nang gantihan ito. Nang hindi na nito kayang tiisin, ipinag-utos nito kay Lila Sari na kunin ang isang isdang ginto mula sa hardin ng kanyang ama. Ito’y isinusuot sa leeg ni Lila Sari sa umaga at ibinabalik sa tubig sa gabi.
Sinasagot niya si Lila Sari, “Ito’y kanyang pagsusundo.” Iniabot ni Lila Sari ang isdang ginto at pinauwi si Bidasari.
Ang Pagtatago ni Bidasari
Nang isuot ni Sultana ang ginto sa umaga, naiiwan si Bidasari balisa sa tanghali. Kapag ibinabalik sa tubig sa gabi, nananatili siyang buhay.
Nang matakot si Diyuhara na mapatay si Bidasari, naisipan niyang itayo ang isang magandang palasyo sa loob ng kagubatan at doon itira si Bidasari mag-isa.
Pag-ibig at Pagtatagpo ng Dalawang Kapatid
Isang araw, habang si Sultan Mongindra ay nangangaso sa kagubatan, nakakita siya ng isang magandang palasyo. Pinilit niyang buksan ang pinto. Sa isang silid, nakita niya si Bidasari, isang magandang babae. Ngunit hindi niya ito magising para makipag-usap.
Kinabukasan, bumalik si Sultan at naghintay nang matiyaga hanggang dumating ang gabi. Nagising si Bidasari at ibinulalas kay Sultan ang ginawa ni Lila Sari sa kanya. Galit na galit si Sultan kaya iniwan niya ang asawang si Lila Sari at ikinasal kay Bidasari.
Pagtatagpo ng Magkapatid
Sa mga taon na lumipas, ang tunay na magulang ni Bidasari ay nagkaruon ng isa pang anak na tinawag na Sinapati. Nang pumunta ang isang anak ni Diyuhara sa Kembayat, nakita niya si Sinapati, ang anak nina Sultan at Sultana Kembayat.
Kahawig ni Sinapati si Bidasari. Iniulat ito ng anak ni Diyuhara kay Sinapati tungkol kay Bidasari. Nagtanong si Sinapati sa kanyang mga magulang kung may nawawala silang anak. Sa pag-amin, naghanap agad si Sinapati ng kanyang nawawalang kapatid.
Dinala nila ito sa kaharian ng Indrapura at doon nakita si Bidasari. Napagtanto ng magkapatid na tila silang iisa. Sa gayon, nalaman ni Sultan Mongindra na ang kanyang ipinakasal ay isang tunay na prinsesa.
Epiko ng Hinilawod (Buod)
Ang Mahaba at Makulay na Kwento ng Hinilawod
Ang kwento ng Hinilawod ay nagmula sa mga Sulod na naninirahan sa mabundok na bahagi ng Panay. Ito’y isang napakahabang epiko, na binubuo ng 28,000 na berso, at kung ihahatid sa pandinig, tatagal ito ng tatlong araw.
Dalawang Dakilang Tauhan: Labaw Donggon at Humadapnon
Ang epiko ay nagtatampok ng dalawang pangunahing tauhan, sina Labaw Donggon at Humadapnon, kasama ang kanilang mga kwento at pakikipagsapalaran. Ang kwento ni Labaw Donggon ay itinala ni F. Landa Jocano mula kay Ulang Udig noong 1956, habang si E. Arsenio Manuel naman ang nagtala ng epikong-bayan kay Humadapnon noong 1963.
Buod ng Kwento ni Labaw Donggon
Nagsimula ang kwento kay Labaw Donggon mula sa kanyang pamilya. Isa siya sa tatlong anak nina Abyang Alunsina, isang diwata, at ni Buyung Paubari, isang mortal. Kanyang mga kapatid sina Humadapnon at Dumalapdap.
Paglalakbay at Pag-ibig ni Labaw Donggon
Sa kanyang paglaki, naghahanap si Labaw Donggon ng mapapangasawa. Kanyang nakuha sina Abyang Ginbitinan at Anggoy Doronoon, ngunit ang pinakamahirap sa kanilang lahat ay si Malitong Yawa Sinagmaling, asawa ni Saragnayan, tagapag-alaga ng araw.
Ang Laban kay Saragnayan at Ang Pagkakabilanggo
Dahil sa agimat ni Saragnayan, natalo niya si Labaw Donggon sa laban na tumagal ng maraming taon. Ibinilanggo si Labaw Donggon sa kulungan ng baboy sa ilalim ng bahay ni Saragnayan.
Ang Pagtatapos ng Paglalakbay ni Labaw Donggon
Nang manganak ang kanyang mga asawa ng dalawang lalaki, sina Asu Mangga at Buyung Baranugan, hinanap sila ng magkakapatid. Nakita si Labaw Donggon sa loob ng lambat, ngunit nang masumpungan, ito’y lubos na bingi at takot-takot.
Pag-ahon at Pagsugpo sa Kapahamakan
Sina Humadapnon at Dumalapdap ang nagligtas at nagamot kay Labaw Donggon. Tinanggap niya ang pangako ng pagiging pantay-pantay sa kanilang tatlo, kasama si Malitung Yawa Sinagmaling.
Buod ng Kwento ni Humadapnon
Si Humadapnon, anak nina Munsad Burukalaw at Anggay Ginbitinan, ang pangalawang tauhan. Kanyang isinalaysay ang kanyang kwento ng pakikipagsapalaran upang makuha si Nagmalitong Yawa.
Ang Panganib sa Biray at Pagliligtas ng mga Espiritu
Naipit si Humadapnon sa gitna ng dalawang nag-uumpugang malaking bato, ngunit iniligtas siya ng mga kaibigang espiritu. Sumunod na naengkanto siya sa isang pulo ng magagandang babae, at isang mahiwagang lalaki ang nagligtas sa kanya na si Nagmalitong Yawa, na nakabalatkayo.
Muling Pagtatagpo kay Nagmalitong Yawa
Nagpatuloy si Humadapnon sa kanyang paghahanap kay Nagmalitong Yawa at dumanas ng maraming hirap. Sa wakas, natagpuan niya siya sa Ilog Halawod at nagsimulang magsanib-puwersa.
Ang Laban at Pagpapatunay ng Pag-ibig
Sa isang digmaan, naglaban si Humadapnon laban sa isang lalaki na dumagit kay Nagmalitong Yawa. Pagkatapos ng pitong taon ng labanan, nagpasya si Launsina, diwata ng langit, na ipakita ang katotohanan. Inamin niya na kapatid ni Humadapnon ang lalaki na nagngangalang Amurutha.
Pagtatapos ng Epiko
Sa kanyang pagpapaliwanag, hinati ni Launsina si Nagmalitong Yawa, na nabuhay muli bilang dalawang magandang babae. Naging mga asawa sila ni Humadapnon at Amurutha, na nagdulot ng kapayapaan sa kanilang kaharian.
Epiko ng Gilgamesh (Buod)
Ang Hari ng Uruk: Gilgamesh
Sa lungsod ng Uruk, isang hari ang kumikilala sa pangalang Gilgamesh. Diyos sa dalawang bahagi ng kanyang pagkatao, at tao sa isa. Matipuno, matapang, at makapangyarihan, ngunit mayabang at mapang-api. Dahil sa kanyang pang-aabuso, dasal ang patuloy na inaakyat ng kanyang mga nasasakupan – ang paglaya mula sa kanyang pwersa.
Pagdating ni Enkido
Ang mga dasal ay sinagot ng isang diyos, na nagpadala ng kasintahang katulad ng lakas kay Gilgamesh – si Enkido. Sa kanilang unang pagkikita, nagpang-amok sila, ngunit sa huli, naging matalik na magkaibigan. Maraming pakikipagsapalaran ang dinaanan nila, kabilang na ang pagpatay kay Humbaba, ang demonyo sa kagubatan ng Cedar.
Paglaban kay Ishtar at Kamatayan ni Enkido
Nang tangkain nina Gilgamesh at Enkido na siraan si Ishtar, nagpadala ito ng toro ng Kalangitan upang wasakin ang pinatag na kagubatan. Ngunit nagtagumpay sina Gilgamesh at Enkido sa pakikipaglaban sa toro. Dahil sa kanilang kawalan ng paggalang, itinakda ng mga diyos na mamatay ang isa sa kanila, at si Enkido ang namatay sa matinding karamdaman.
Ang Panaginip ni Enkido
Habang naghihingalo si Enkido, ibinahagi niya sa kaibigan ang isang nakakatakot na panaginip. Sa kanyang panaginip, nakita niya ang pag-atake ng isang halimaw na may paa ng leon, kamay na tulad ng kuko ng agila, at mukhang bampira. Tinutukan siya, sinakal, at inangat papuntang bahay ni Irkalla, ang Reyna ng Kadiliman.
Pagtatapos ng Buhay ni Enkido
Bilang kapalit ng buhay na ibinigay sa kanya ni Gilgamesh, naglahad si Enkido na ang kanyang kamatayan ay isang parusa mula sa mga dakilang diyos. Sa kanyang paglisan, ang kanyang pangarap ng kaligayahan ay nawala at napalitan ng lungkot. Nang mamatay si Enkido, nagluksa si Gilgamesh.
Paglalakbay sa Bahay ng mga Patay
Nagkaruon si Gilgamesh ng isang panaginip na nagdala sa kanya sa bahay ng mga patay, kung saan ang mga namatay ay nagdurusa sa dilim at umaasa sa alikabok at luad. Ipinakita sa kanya ang mga dating hari na ngayo’y mga alipin, at mga diyos na nagsilbing tagadala ng pagkain at tubig. Nakita rin niya si Etana, ang hari ng Kish, na isinakay ng agila sa kalangitan.
Pagluluksa at Pagpapasiya ni Gilgamesh
Nang bumangon si Gilgamesh, nais niyang iligtas si Enkido mula sa kabilang buhay, ngunit nabigo ang kanyang layunin. Sa wakas, itinayo niya ang isang larawan upang gunitain ang kanyang yumaong kaibigan.
Sa pamamagitan ng mga pagsusumikap at pakikipagsapalaran ni Gilgamesh, naipakita ang halaga ng buhay, pagkakaibigan, at pagiging mapagpakumbaba. Binuksan nito ang landas ng isang tao sa kanyang paglalakbay sa paghahanap ng kahulugan at kaharian sa kabila ng kadiliman ng buhay.
Sa pagwawakas ng ating pagsusuri sa mga kahulugan ng epiko at mga halimbawa nito, masasabi nating ang bawat epiko ay tila isang lihim na susi na nagbubukas ng pintuan sa yaman ng ating kultura. Ang mga likha tulad ng Biag ni Lam-ang, Ibong Adarna, at Hinilawod ay naglalaman ng mga hindi malilimutang tauhan at pangyayari na nagbibigay aliw, aral, at ligaya sa ating mga puso.
Sa pamamagitan ng mga epiko, ipinakikita ang kahalagahan ng pagpapahalaga sa ating mga tradisyon at kwento. Ang mga ito ay hindi lamang simpleng kasaysayan kundi mga buhay na aklat na nagbibigay kulay at kahulugan sa ating pag-iral. Ipinapakita rin ng mga epiko kung paano natin maaaring higit pang maunawaan ang ating sarili at ang ating mga kasama sa paglalakbay sa landas ng buhay.
